Đăng vào: 2025-11-12
Trung Quốc đang soạn thảo kế hoạch thiết lập hệ thống cấp phép mới nhằm ngăn chặn các nhà thầu quân sự Mỹ tiếp cận nguồn cung đất hiếm của mình, theo báo cáo của Reuters dẫn tin từ Wall Street Journal ngày 11/11.
Thông tin này được đưa ra ngay sau khi Bắc Kinh vừa đồng ý tạm hoãn một năm các biện pháp kiểm soát xuất khẩu đất hiếm trong khuôn khổ thỏa thuận đình chiến thương mại với Mỹ cuối tháng. Đất hiếm (gồm 17 nguyên tố) là yếu tố then chốt trong sản xuất vũ khí (radar, tên lửa, máy bay chiến đấu…), cũng như thiết bị công nghệ cao và năng lượng sạch (xe điện, tuabin gió, pin nhiên liệu…) trên toàn cầu.
Động thái mới của Trung Quốc đang làm dấy lên lo ngại về khả năng gây xáo trộn chuỗi cung ứng toàn cầu, buộc Mỹ và đồng minh phải đẩy nhanh nỗ lực đa dạng hóa nguồn cung nguyên liệu chiến lược.
Các ý chính:
Trung Quốc dự kiến thiết lập hệ thống cấp phép “đầu cuối hợp lệ” để loại trừ các công ty có liên quan quân đội Mỹ ra khỏi nguồn đất hiếm xuất khẩu, đồng thời ưu tiên cấp phép nhanh cho các doanh nghiệp khác.
Đất hiếm kiểm soát >70% khả năng tinh chế toàn cầu, đóng vai trò quan trọng trong thiết bị quân sự (F-35, tên lửa Tomahawk, radar, UAV…) và công nghệ cao dân sự (xe điện, tuabin gió…).
Động thái mới diễn ra sau hội nghị thượng đỉnh Trump-Xi tại Busan (Hàn Quốc) cuối tháng 10, khi hai bên đồng ý tạm hoãn một năm các biện pháp kiểm soát đất hiếm mà Bắc Kinh công bố tháng 10.
Các chuyên gia cảnh báo Trung Quốc đang dùng đất hiếm làm đòn bẩy chiến lược trong đàm phán thương mại và an ninh; việc kiểm soát siết chặt có thể làm gián đoạn chuỗi cung ứng toàn cầu, đẩy Mỹ-EU tăng tốc tìm nguồn thay thế.
Theo Wall Street Journal dẫn lời các nguồn thạo tin, Trung Quốc chuẩn bị áp dụng một hệ thống cấp phép xuất khẩu đất hiếm đặc biệt. Hệ thống này sẽ không cấp phép cho bất kỳ công ty nào có liên quan đến các hoạt động quân sự của Hoa Kỳ.
Ngược lại, các công ty dân sự và doanh nghiệp khác sẽ được xem xét cấp phép ưu tiên, đẩy nhanh thủ tục xuất khẩu. Mục tiêu của Bắc Kinh là duy trì “dòng chảy” đất hiếm đến các khách hàng thân thiện và giữ chặt nguồn cung đối với những đối tượng bị cho là mối đe dọa an ninh quốc gia.
Trước đó, vào ngày 9/10, Bộ Thương mại Trung Quốc đã thông báo mở rộng kiểm soát xuất khẩu đối với đất hiếm và công nghệ liên quan để trả đũa các biện pháp thuế quan của Mỹ. Đây là lần đầu tiên Bắc Kinh công bố rõ ràng đối tượng chịu ảnh hưởng: “Khách hàng quốc phòng ở nước ngoài không được cấp phép”.
Trong thông báo ngày 7/11, Bộ Thương mại Trung Quốc khẳng định sẽ tạm dừng một năm các biện pháp siết chặt này ngay lập tức, qua đó thực chất kéo dài thỏa thuận đình chiến. Tuy nhiên, nguồn tin nội bộ cho biết Trung Quốc song song với việc tạm hoãn vẫn thiết kế cơ chế cấp phép mới, trong đó nhiều khả năng sẽ duy trì sự phân biệt đối xử giữa nhà thầu quân sự và phi-quân sự.
Một số doanh nghiệp xuất khẩu đất hiếm tại Trung Quốc đã được yêu cầu chuẩn bị hồ sơ mới với thông tin bổ sung về khách hàng, và quy định mới (dự kiến có hiệu lực một năm) sẽ cho phép khối lượng xuất khẩu lớn hơn đối với các đơn được cấp phép.
Tuy nhiên, theo nguồn thạo tin trong ngành, các đơn xin cấp phép chung từ khách hàng liên quan đến quốc phòng hoặc lĩnh vực nhạy cảm sẽ gặp khó khăn hơn và có thể bị từ chối hoặc xem xét kỹ lưỡng hơn.
Quyết định từ một quốc gia lớn về việc kiểm soát nguồn tài nguyên chiến lược thường kéo theo những hệ lụy sâu rộng đến quan hệ quốc tế. Hành động này có thể được xem như một phần của những các cuộc đối đầu kinh tế mang tính tiền tệ tiềm tàng, nơi các quốc gia sử dụng chính sách kinh tế để đạt được lợi thế chiến lược.
Việc hạn chế xuất khẩu, đặc biệt là các nguyên liệu thiết yếu, chắc chắn sẽ gây áp lực lớn lên các nhà nhập khẩu, buộc họ phải tìm kiếm nguồn cung thay thế hoặc phát triển công nghệ tái chế, dẫn đến sự thay đổi đáng kể trong chuỗi cung ứng toàn cầu.
Kim loại đất hiếm (rare earth) gồm 17 nguyên tố quý hiếm, rất cần thiết trong nhiều ứng dụng công nghiệp chiến lược. Chúng là thành phần chính trong nam châm vĩnh cửu dùng trên động cơ máy bay chiến đấu, tên lửa dẫn đường, radar quân sự và thiết bị định vị.
Ví dụ, F-35, tàu ngầm lớp Virginia, tên lửa Tomahawk, UAV Predator và bom thông minh JDAM đều cần các loại đất hiếm đặc biệt để hoạt động hiệu quả. Ngoài quốc phòng, đất hiếm còn dùng trong động cơ xe điện, tua-bin gió, máy phát điện, pin và thiết bị điện tử cao cấp - làm cho chúng trở thành “vật liệu thiết yếu” cho cả nền kinh tế số và năng lượng sạch.
Trong bối cảnh trên, vị thế thống lĩnh của Trung Quốc trên thị trường đất hiếm toàn cầu trở nên vô cùng quan trọng. Các phân tích của Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS) chỉ ra rằng Bắc Kinh kiểm soát khoảng 70% sản lượng khai thác và 90% khả năng tinh chế đất hiếm trên thế giới.
Điều này tạo ra lợi thế áp đảo: theo South China Morning Post, Trung Quốc “liên tục dùng ưu thế này làm đòn bẩy trong đàm phán với Washington” về thương mại và an ninh. Giới chuyên gia nhận định Mỹ và các nước phương Tây khó có thể nhanh chóng thay thế được nguồn nguyên liệu chiến lược này, dù đã rót đầu tư xây dựng mỏ và nhà máy chế biến ở Australia, Mỹ và châu Âu.
Thực tế, các đợt khan hiếm đất hiếm trước đây, như sau đợt siết xuất khẩu năm 2010 giữa Trung Quốc - Nhật Bản hay lần ban hành hạn ngạch hồi tháng 4/2025, đều khiến giá cả tăng cao và gián đoạn chuỗi cung ứng toàn cầu.
Việc Bắc Kinh tìm cách thu hẹp tiếp cận với doanh nghiệp quốc phòng Mỹ diễn ra trong bối cảnh tình trạng căng thẳng thương mại vừa “hạ nhiệt” một cách ngắn ngủi. Trước Hội nghị Thượng đỉnh tại Busan (Cuối tháng 10/2025), Trung Quốc đã công bố loạt biện pháp siết xuất khẩu đất hiếm để trả đũa thuế quan của Mỹ, và gần đây nhất là đề xuất phát triển hệ thống cấp phép mới nhắm thẳng vào quân đội Mỹ.
Giới quan sát cho rằng Bắc Kinh sử dụng việc kiểm soát đất hiếm như đòn bẩy chiến lược trong đàm phán song phương. Theo CSIS, ngoài mục đích kinh tế, các biện pháp này còn nhằm “ngăn chặn mọi đóng góp trực tiếp hoặc gián tiếp của các nguyên tố đất hiếm gốc Trung Quốc vào chuỗi cung ứng quốc phòng nước ngoài”.
Phía Trung Quốc biện minh rằng các quy định mới nhằm “bảo vệ quyền lợi, an ninh quốc gia và thực thi cam kết không phổ biến vũ khí hủy diệt hàng loạt”. Người phát ngôn Bộ Thương mại Trung Quốc từng khẳng định các biện pháp không phải là lệnh cấm mới mà chỉ chặt chẽ hóa quy trình để tránh “xuất khẩu trái phép các nguyên liệu có thể dùng cho vũ khí”. Tuy nhiên, Washington lại cảnh báo đây là cách Bắc Kinh “chiếm đoạt chuỗi cung ứng toàn cầu” và chuẩn bị đối phó nếu bị triển khai.
Cũng cần nhìn nhận động cơ từ phía Mỹ. Giữa lúc này, Chính phủ Mỹ đang tăng cường đầu tư và chính sách nhằm đa dạng hóa nguồn cung đất hiếm, ví dụ như mở rộng thăm dò ở Úc, châu Á và ký thỏa thuận thăm dò với các nước Trung Á. Các chiến lược của Mỹ phản ánh dự báo nhu cầu các khoáng sản chiến lược - bao gồm cả đất hiếm - sẽ tăng mạnh trong thập kỷ tới khi cuộc cách mạng xe điện và năng lượng sạch mở rộng.
Trên bình diện kinh tế vĩ mô, những động thái như vậy có ảnh hưởng trực tiếp đến thông tin về sự cân bằng xuất nhập khẩu của cả quốc gia xuất khẩu và nhập khẩu.
Đối với thị trường hàng hóa, việc một nguồn cung lớn bị thắt chặt sẽ tác động mạnh mẽ đến nguyên tắc cơ bản của cung và cầu trên thị trường, khả năng đẩy giá lên cao và tạo ra sự khan hiếm. Các chính sách điều hành từ tổ chức tài chính trung ương của Trung Quốc cũng sẽ đóng vai trò quan trọng trong việc định hình phản ứng kinh tế của nước này trước các biến động thương mại.
Việc Trung Quốc thắt chặt nguồn cung đất hiếm đối với Mỹ và đồng minh có thể gây ra sóng gió mới cho chuỗi cung ứng toàn cầu. Nền công nghiệp quốc phòng của Mỹ, vốn phụ thuộc lớn vào nguồn đất hiếm nhập khẩu từ Trung Quốc, sẽ gặp rủi ro nếu các công ty trong nước không thể tự chủ nguyên liệu.
Hiện chính phủ Mỹ đã tích trữ một phần nguyên liệu chiến lược, nhưng theo CSIS thì đó chỉ là “không đủ để cung cấp cho các nhà thầu quốc phòng mãi mãi”. Căng thẳng mới có thể khiến hãng sản xuất ôtô, pin và thiết bị điện tử thế giới càng lo ngại.
Theo Báo Hải Phòng trích dẫn thông tin TTXVN, EU lo ngại gián đoạn nguồn cung sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng vì châu Âu hiện phụ thuộc gần như hoàn toàn vào đất hiếm Trung Quốc. EU đánh giá bước hoãn lệnh kiểm soát của Trung Quốc là giải pháp “có trách nhiệm” giúp duy trì ổn định thương mại toàn cầu trong lĩnh vực chiến lược này.
Trong khi đó, các chuyên gia cho rằng “giải pháp trì hoãn chỉ mang tính tình thế”, vì Bắc Kinh hoàn toàn có thể tái áp đặt hạn chế khi căng thẳng gia tăng trở lại. Chính vì vậy, nhiều quốc gia đang đẩy mạnh đầu tư vào công nghệ chế biến đất hiếm trung gian và ký hợp đồng bao tiêu dài hạn với các nguồn thay thế, học tập kinh nghiệm của Nhật Bản sau tranh chấp năm 2010.
Về dài hạn, tác động của quyết định này có thể thúc đẩy xu hướng “phi Trung Quốc hóa” chuỗi cung ứng đất hiếm. Các công ty như MP Materials (Mỹ), Lynas (Australia) hay hiệp hội ngành công nghiệp châu Âu đang tăng tốc xây dựng mỏ, luyện kim và tái chế đất hiếm. Tuy nhiên, đây là quá trình lâu dài (có thể mất nhiều năm) do xây dựng khai thác - tinh chế đất hiếm đòi hỏi vốn và kỹ thuật cao.
Những diễn biến gần đây không phải lần đầu đất hiếm trở thành “lá bài chiến lược” trong quan hệ quốc tế. Năm 2010, Trung Quốc từng hạn chế xuất khẩu đất hiếm sang Nhật Bản và áp thuế cao với các đối tác, dẫn đến khiếu kiện tại WTO.
Sau đó Bắc Kinh giãn các biện pháp này do sức ép của thế giới. Trong cuộc chiến thương mại Mỹ-Trung 2018-2019, Washington cũng lo ngại Trung Quốc sẽ trả đũa bằng cách dừng xuất khẩu đất hiếm, nên chính phủ Mỹ đã tích cực đầu tư khôi phục ngành công nghiệp trong nước.
Gần đây, cuộc đàm phán tại Thụy Sĩ (tháng 5/2025) và ở London (tháng 6/2025) đã từng ghi nhận “đình chiến thuế quan 90 ngày”, trong đó Trung Quốc hứa sẽ “khôi phục lại nguồn cung đất hiếm” nhưng sau đó lại trì hoãn cấp phép.
Đến hội nghị Busan cuối tháng 10, cả hai lãnh đạo Mỹ-Trung mới đạt được thỏa thuận một năm ngừng gia tăng hạn chế. Như vậy, những gì đang diễn ra là phần mới nhất trong một “trò chơi giằng co” dài hạn: mỗi khi căng thẳng leo thang, Trung Quốc dùng đất hiếm để tạo áp lực, buộc Mỹ phải phối hợp chính sách đối phó.
Đối với các doanh nghiệp quốc phòng Mỹ, việc đối mặt với lệnh cấm này không chỉ là thách thức về mặt nguồn cung mà còn là rủi ro chiến lược.
Trong bối cảnh địa chính trị phức tạp, những diễn biến như vậy đôi khi được ví như những biến cố bất ngờ gây ra tác động sâu rộng, có khả năng thay đổi đáng kể cục diện kinh tế và an ninh toàn cầu. Các nhà hoạch định chính sách và doanh nghiệp cần phải chuẩn bị cho những kịch bản bất ngờ để đảm bảo tính ổn định và an ninh quốc gia.
Nhiều chuyên gia an ninh và kinh tế trên thế giới coi sự việc này là mảnh ghép mới trong chiến lược dài hơi của Trung Quốc. Chuyên gia Dexter Roberts từ Atlantic Council cảnh báo: “Rất ngây thơ nếu nghĩ rằng Trung Quốc sẽ không lại làm khó trong tương lai”.
Theo ông, Mỹ và Trung Quốc đang cùng dùng đòn bẩy của nhau: nếu Mỹ cấm xuất khẩu chip và công nghệ, thì Trung Quốc cấm đất hiếm - cả hai bên đều tìm cách bảo vệ lợi ích cốt lõi. Phó chủ tịch Ủy ban châu Âu về thương mại Maroš Šefčovič thì coi việc Trung Quốc mở rộng trì hoãn áp dụng lệnh kiểm soát xuất khẩu đất hiếm sang cả EU là “bước đi có trách nhiệm”, giúp châu Âu có thêm thời gian củng cố nguồn cung.
Dù vậy, các chuyên gia quốc tế đều nhấn mạnh rằng ưu tiên hiện nay là đa dạng hóa chuỗi cung ứng. Báo cáo của IEA cho thấy nhu cầu đất hiếm sẽ tăng khoảng 6-8% mỗi năm trong thập kỷ tới, đặc biệt trong lĩnh vực năng lượng sạch và quốc phòng, nghĩa là cuộc chạy đua tìm nguồn thay thế là cấp thiết hơn bao giờ hết.
Các tổ chức nghiên cứu như CSIS, Atlantic Council, và viện nghiên cứu Trung Quốc tại Đức (MERICS) đánh giá áp lực mới này sẽ thúc đẩy các dự án mỏ và công nghệ chế biến ở Mỹ, Nhật Bản, EU và các nước đồng minh khác.
Nói cách khác, tuy động thái của Trung Quốc có thể gây căng thẳng ngắn hạn, nó cũng đang “thắp lên ngọn lửa” cho một cuộc chạy đua cung cấp đất hiếm toàn cầu, nhằm giảm thiểu sự phụ thuộc quá lớn vào một nguồn duy nhất.
Nguồn:
https://tuoitre.vn/trung-quoc-chinh-thuc-tha-long-dong-chay-dat-hiem-2025110718005376.htm
https://baohaiphong.vn/trung-quoc-tam-hoan-kiem-soat-xuat-khau-dat-hiem-mot-nam-voi-eu-525340.html
https://vnexpress.net/trung-quoc-siet-them-xuat-khau-dat-hiem-4949205.html
https://www.newsweek.com/china-rare-earths-export-trump-tariffs-trade-10887550
https://www.reuters.com/world/china-hits-back-us-tariffs-with-rare-earth-export-controls-2025-04-04/
Tuyên bố miễn trừ trách nhiệm: Tài liệu này chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin chung và không nhằm mục đích (và cũng không nên được coi là) lời khuyên về tài chính, đầu tư hay các lĩnh vực khác để bạn có thể dựa vào. Không có ý kiến nào trong tài liệu này được coi là khuyến nghị từ EBC hoặc tác giả rằng bất kỳ khoản đầu tư, chứng khoán, giao dịch hay chiến lược đầu tư cụ thể nào phù hợp với bất kỳ cá nhân nào.
