Đăng vào: 2025-11-25
Herding bias là gì, đây là một thiên kiến nhận thức mạnh mẽ, giải thích tại sao con người có xu hướng bắt chước hành động của đám đông thay vì phân tích độc lập, dẫn đến những quyết định thiếu sáng suốt, đặc biệt trong lĩnh vực tài chính và đầu tư.
Herding bias là gì? Về bản chất, đây là khuynh hướng tâm lý khiến các nhà đầu tư đi theo và sao chép những gì người khác đang làm, chủ yếu bị ảnh hưởng bởi cảm xúc và bản năng thay vì phân tích độc lập của riêng họ. Hiện tượng này, còn được gọi là hiệu ứng bầy đàn hay tâm lý đám đông, là nguyên nhân gốc rễ của nhiều bong bóng thị trường và các đợt sụp đổ tài chính trong lịch sử.
Để đưa ra quyết định đầu tư sáng suốt và tránh những cạm bẫy tâm lý, việc nhận diện và xây dựng chiến lược phòng tránh hiệu ứng này là vô cùng quan trọng, hãy bắt đầu bằng việc tạo tài khoản giao dịch thử nghiệm tại EBC để thực hành.
Hãy cùng EBC tìm hiểu sâu hơn về cơ chế tâm lý đằng sau hành vi bầy đàn, các ví dụ điển hình và những phương pháp hiệu quả để bạn có thể làm chủ quyết định của mình trên thị trường.
Các ý chính:
Herding bias, hay hiệu ứng bầy đàn, là xu hướng hành động theo số đông mà không cần suy nghĩ độc lập.
Nguyên nhân chính đến từ nhu cầu xã hội, lối tắt nhận thức, và giả định rằng đám đông luôn đúng.
Trong tài chính, nó gây ra bong bóng tài sản, tăng biến động và khiến nhà đầu tư bỏ qua phân tích cơ bản.
Phân biệt Herding Bias (tin vào đám đông) và FOMO (sợ bỏ lỡ lợi nhuận) là rất quan trọng.
Xây dựng kế hoạch giao dịch, nghiên cứu độc lập và tư duy phản biện là chìa khóa để chống lại hiệu ứng này.
Herding bias là gì? Đây là một thuật ngữ trong tài chính hành vi, mô tả xu hướng các cá nhân bắt chước hành động hoặc quyết định của một nhóm lớn hơn.
Thay vì tự mình phân tích thông tin và đưa ra kết luận độc lập, người bị ảnh hưởng bởi thiên kiến này sẽ đi theo đám đông, với giả định ngầm rằng đám đông sở hữu nhiều thông tin hơn hoặc có quyết định đúng đắn hơn. Hiện tượng này còn được biết đến với nhiều tên gọi khác như hành vi bầy đàn, tâm lý bầy đàn, hay hiệu ứng đám đông.
Theo định nghĩa từ Corporate Finance Institute, herding bias khiến các nhà đầu tư hành động theo cảm tính và bản năng hơn là dựa trên phân tích cá nhân. Họ thấy người khác mua vào một cổ phiếu, họ cũng mua theo; thấy người khác bán tháo, họ cũng vội vã bán ra, bất kể các yếu tố cơ bản của tài sản đó như thế nào. Về cơ bản, đó là sự từ bỏ trách nhiệm phân tích và phó mặc quyết định của mình cho trí tuệ tập thể, vốn không phải lúc nào cũng chính xác.
Một ví dụ đơn giản ngoài đời thực giúp bạn dễ hình dung: Khi đến một thành phố lạ và muốn tìm một nhà hàng để ăn tối, bạn thấy hai quán ăn đối diện nhau. Một quán đông nghịt khách, trong khi quán còn lại gần như trống trơn. Hầu hết mọi người sẽ có xu hướng chọn quán đông hơn, vì trong tiềm thức họ tin rằng quán đông khách chắc chắn phải có đồ ăn ngon hơn hoặc dịch vụ tốt hơn. Đây chính là một biểu hiện của tâm lý bầy đàn trong quyết định hàng ngày.
Để nhận diện liệu bạn hay những người xung quanh có đang bị ảnh hưởng bởi hành vi bầy đàn hay không, hãy chú ý đến các dấu hiệu sau:
Quyết định dựa trên sự phổ biến: Mua một cổ phiếu chỉ vì nó đang là chủ đề nóng trên các diễn đàn mạng xã hội hoặc được nhiều người bàn tán.
Thiếu phân tích độc lập: Đưa ra quyết định đầu tư mà không tự mình nghiên cứu về báo cáo tài chính, mô hình kinh doanh hay tiềm năng tăng trưởng của công ty.
Hành động theo tin đồn: Bán tháo tài sản chỉ vì nghe một tin đồn chưa được kiểm chứng rằng giai đoạn suy thoái kinh tế đang đến gần.
Cảm giác an toàn khi ở trong đám đông: Cảm thấy yên tâm hơn khi quyết định của mình giống với phần lớn mọi người, ngay cả khi quyết định đó không có cơ sở vững chắc.
Bản chất của con người là một sinh vật xã hội, vì vậy việc tuân theo nhóm mang lại cảm giác an toàn và được chấp nhận. Tuy nhiên, trong lĩnh vực đầu tư tài chính, nơi mà lợi nhuận thường đến từ việc đi ngược lại đám đông một cách có tính toán, việc tuân theo bầy đàn một cách mù quáng có thể dẫn đến những hậu quả tài chính đáng kể.
Hiểu được nguyên nhân sâu xa của hành vi bầy đàn giúp chúng ta nhận thức rõ hơn về những cạm bẫy tâm lý mà bộ não có thể tạo ra. Hiện tượng này không phải là một sai lầm ngẫu nhiên mà bắt nguồn từ những cơ chế tâm lý và tiến hóa đã ăn sâu vào tiềm thức con người. Việc phân tích các nguyên nhân này là bước đầu tiên để xây dựng một tư duy đầu tư độc lập và vững vàng.
Con người về cơ bản là sinh vật xã hội, có nhu cầu bẩm sinh về việc thuộc về một cộng đồng. Trong quá trình tiến hóa, việc đi theo bầy đàn giúp tổ tiên chúng ta sinh tồn trước những mối nguy hiểm. Việc bị tách khỏi nhóm có thể đồng nghĩa với cái chết. Nỗi sợ bị cô lập và mong muốn được chấp nhận bởi xã hội vẫn còn tồn tại mạnh mẽ trong tâm lý hiện đại.
Khi một nhà đầu tư thấy phần lớn thị trường đang hành động theo một hướng nhất định, áp lực tuân thủ sẽ xuất hiện. Họ có thể lo sợ rằng nếu mình làm khác đi, mình sẽ bị cho là sai lầm, bị chế giễu hoặc bỏ lỡ một cơ hội mà mọi người đều thấy. Áp lực này khiến họ gạt bỏ những phân tích cá nhân và lựa chọn con đường an toàn hơn về mặt tâm lý là đi theo số đông.
Thế giới tài chính hiện đại tràn ngập thông tin. Mỗi ngày, nhà đầu tư phải đối mặt với vô số dữ liệu, biểu đồ, báo cáo phân tích và tin tức. Việc xử lý toàn bộ thông tin này để đưa ra một quyết định hoàn toàn hợp lý là điều gần như không thể.
Để đối phó với tình trạng quá tải thông tin, bộ não con người có xu hướng sử dụng các lối tắt nhận thức (heuristics). Thay vì phân tích sâu, bộ não sẽ tìm một quy tắc đơn giản để ra quyết định nhanh chóng. Một trong những tâm lý hành vi trong giao dịch phổ biến nhất là quan sát hành động của người khác. Giả định ở đây là nếu nhiều người cùng làm một việc, chắc hẳn họ đã có lý do chính đáng. Đây là một cơ chế tiết kiệm năng lượng cho não bộ, nhưng lại cực kỳ nguy hiểm trong đầu tư.
Hiệu ứng xác nhận niềm tin là xu hướng tìm kiếm, diễn giải và ghi nhớ thông tin theo cách xác nhận niềm tin hoặc giả thuyết sẵn có của một người. Khi một nhà đầu tư bắt đầu có ý định mua một cổ phiếu và sau đó thấy nhiều người khác cũng đang mua cổ phiếu đó, hành động của đám đông sẽ củng cố cho quyết định ban đầu của họ.
Họ sẽ có xu hướng chú ý nhiều hơn đến những tin tức tích cực và bỏ qua các dấu hiệu cảnh báo tiêu cực, vì đám đông đã xác nhận rằng họ đúng. Mạng xã hội và các diễn đàn đầu tư càng khuếch đại thiên kiến này, tạo ra các buồng vang (echo chambers) nơi mọi người chỉ nghe thấy những ý kiến giống mình, làm cho hành vi bầy đàn càng trở nên mạnh mẽ hơn.
Hành vi bầy đàn không chỉ là một khái niệm tâm lý trừu tượng mà còn là một lực lượng hữu hình, có khả năng định hình và bóp méo thị trường tài chính trên quy mô lớn. Tác động của nó có thể tạo ra những cơ hội ngắn hạn nhưng thường để lại những hậu quả lâu dài cho các nhà đầu tư thiếu kinh nghiệm. Việc nhìn lại các sự kiện lịch sử sẽ cho thấy sức mạnh tàn phá của tâm lý đám đông khi không được kiểm soát.
Tác động rõ ràng và nguy hiểm nhất của herding bias là việc hình thành các bong bóng tài sản. Khi một loại tài sản (như cổ phiếu công nghệ, bất động sản, hay tiền điện tử) bắt đầu tăng giá, nó sẽ thu hút sự chú ý. Một nhóm nhà đầu tư ban đầu mua vào, đẩy giá lên cao hơn, tạo ra lợi nhuận hấp dẫn.
Lợi nhuận này thu hút thêm nhiều nhà đầu tư khác, những người này mua vào không phải vì giá trị nội tại của tài sản mà chỉ vì họ thấy giá đang tăng và không muốn bỏ lỡ cơ hội. Theo Charles Schwab, đây chính là lúc hành vi bầy đàn bắt đầu, tạo ra một vòng lặp tự củng cố: giá tăng -> thu hút đám đông -> đám đông mua vào -> giá lại tăng cao hơn. Quá trình này thổi phồng giá trị tài sản vượt xa mức hợp lý, tạo ra một hiện tượng bong bóng kinh tế. Khi bong bóng vỡ, những người tham gia cuối cùng sẽ gánh chịu thiệt hại nặng nề nhất.
Một ví dụ kinh điển là Bong bóng Dot-com vào cuối những năm 1990. Các nhà đầu tư đổ xô vào bất kỳ công ty nào có đuôi .com, bất chấp việc nhiều công ty không hề có lợi nhuận hay mô hình kinh doanh bền vững. Nỗi sợ bỏ lỡ một cuộc cách mạng công nghệ mới đã thúc đẩy hành vi bầy đàn lên đến đỉnh điểm, đẩy chỉ số NASDAQ lên mức cao chưa từng có, trước khi sụp đổ thảm khốc vào năm 2000-2002.
Khi bị cuốn vào vòng xoáy của đám đông, các nguyên tắc đầu tư cơ bản thường bị lãng quên. Thay vì phân tích các chỉ số quan trọng như P/E (giá trên lợi nhuận), P/B (giá trên giá trị sổ sách), dòng tiền, hay lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp, nhà đầu tư chỉ tập trung vào một yếu tố duy nhất: giá cả đang biến động như thế nào và đám đông đang làm gì.
Tâm lý bầy đàn khiến nhà đầu tư tin rằng thị trường luôn hiệu quả và giá cả đã phản ánh mọi thông tin. Họ cho rằng nếu đám đông sẵn sàng trả một mức giá cao cho một cổ phiếu, thì chắc chắn cổ phiếu đó phải có giá trị tương xứng. Sự phụ thuộc vào hành vi của người khác thay thế cho việc tự mình thẩm định (due diligence), dẫn đến việc mua các tài sản được định giá quá cao và bán các tài sản bị định giá thấp.
Thị trường chứng khoán Việt Nam, với tỷ lệ nhà đầu tư cá nhân cao, cũng không nằm ngoài ảnh hưởng của hiệu ứng bầy đàn. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra sự tồn tại của hành vi này. Một bài viết trên Tạp chí Kinh tế và Dự báo đã nhấn mạnh rằng các nhà đầu tư Việt Nam thường hành động theo số đông, bất chấp thông tin cá nhân.
Kết quả nghiên cứu được công bố trên Tạp chí Khoa học Đại học Đồng Tháp cũng cho thấy sự hiện diện của hành vi bầy đàn trên sàn giao dịch chứng khoán tại Hà Nội. Đặc biệt trong các giai đoạn thị trường tăng trưởng nóng hoặc sụt giảm mạnh, hiện tượng mua hoặc bán theo đám đông càng trở nên rõ rệt, góp phần làm gia tăng sự biến động của thị trường. Điều này cho thấy việc trang bị kiến thức để chống lại thiên kiến này là vô cùng cần thiết cho các nhà đầu tư tại Việt Nam.
Trong thế giới đầu tư, Herding Bias và FOMO (Fear Of Missing Out - Nỗi sợ bỏ lỡ) thường bị nhầm lẫn với nhau vì cả hai đều có thể dẫn đến các quyết định giao dịch bốc đồng và đi theo đám đông. Tuy nhiên, chúng xuất phát từ những động cơ tâm lý khác nhau. Việc phân biệt rõ ràng hai khái niệm này sẽ giúp bạn xác định chính xác nguyên nhân đằng sau hành động của mình và có biện pháp khắc phục phù hợp.
Cả hai đều là những thiên kiến mạnh mẽ có thể ảnh hưởng tiêu cực đến kết quả đầu tư của bạn. Để có thể giao dịch tại EBC một cách hiệu quả, việc nhận diện và kiểm soát chúng là kỹ năng không thể thiếu.
Herding Bias bắt nguồn từ niềm tin rằng đám đông là đúng. Động lực chính là sự tuân thủ và mong muốn được an toàn. Nhà đầu tư hành động theo bầy đàn vì họ tin rằng số đông sở hữu thông tin tốt hơn hoặc quyết định của tập thể sẽ an toàn hơn quyết định cá nhân. Nó xuất phát từ giả định về trí tuệ đám đông và nhu cầu được thuộc về một nhóm.
FOMO lại bắt nguồn từ cảm xúc lo lắng và hối tiếc. Động lực chính là nỗi sợ hãi sẽ bỏ lỡ một cơ hội kiếm lợi nhuận khổng lồ mà người khác đang có được. Nhà đầu tư bị FOMO thúc đẩy thường thấy giá một tài sản tăng vọt và cảm thấy áp lực phải tham gia ngay lập tức kẻo lỡ chuyến tàu. Nó tập trung vào lợi ích cá nhân bị bỏ lỡ hơn là sự an toàn của việc đi theo nhóm.
Để dễ dàng phân biệt, EBC đã tổng hợp các điểm khác biệt chính trong bảng dưới đây:
| Tiêu chí | Herding Bias (Hiệu ứng bầy đàn) | FOMO (Nỗi sợ bỏ lỡ) |
|---|---|---|
| Động lực chính | Niềm tin vào sự đúng đắn của đám đông, nhu cầu an toàn và tuân thủ. | Nỗi sợ hãi và lo lắng về việc bỏ lỡ lợi nhuận tiềm năng. |
| Cơ sở ra quyết định | "Mọi người đang làm vậy, nên đó chắc là điều đúng đắn." | "Tôi phải tham gia ngay, nếu không tôi sẽ hối hận vì mất cơ hội." |
| Trạng thái cảm xúc | Cảm giác an toàn, được xác nhận khi hành động giống mọi người. | Lo lắng, bồn chồn, vội vã, ghen tị với lợi nhuận của người khác. |
| Tập trung vào | Quá trình, hành động của nhóm (mua/bán). | Kết quả (lợi nhuận bị bỏ lỡ). |
| Ví dụ | Bán tháo cổ phiếu khi thị trường hoảng loạn vì thấy mọi người đều bán. | Mua một tài sản kỹ thuật số Crypto đang tăng giá phi mã mà không tìm hiểu về nó. |
Mặc dù khác nhau, Herding Bias và FOMO có thể cùng tồn tại và củng cố lẫn nhau. Một đợt tăng giá mạnh ban đầu có thể gây ra FOMO cho một nhóm nhỏ. Khi nhóm này mua vào, họ đẩy giá lên cao hơn, thu hút sự chú ý của đám đông lớn hơn và khởi phát Herding Bias, tạo ra một chu kỳ tăng giá không bền vững.
Nhận thức được sự tồn tại của herding bias là bước đầu tiên, nhưng để thực sự bảo vệ danh mục đầu tư, bạn cần xây dựng một hệ thống và chiến lược giao dịch vững chắc. Mục tiêu là biến việc ra quyết định từ cảm tính, phụ thuộc vào đám đông thành một quy trình có kỷ luật, dựa trên phân tích và logic. Dưới đây là những bước cụ thể mà EBC khuyến nghị bạn nên áp dụng để trở thành một nhà đầu tư độc lập và tự chủ.
Đây là tuyến phòng thủ quan trọng nhất. Trước khi đưa ra bất kỳ quyết định mua hay bán nào, hãy tự mình thực hiện phân tích. Đừng bao giờ đầu tư vào một thứ gì đó chỉ vì bạn nghe một chuyên gia trên TV, một người có ảnh hưởng trên mạng xã hội, hay bạn bè của bạn nói về nó.
Đối với cổ phiếu: Đọc báo cáo tài chính, tìm hiểu về các chỉ số tài chính doanh nghiệp, phân tích đối thủ cạnh tranh, và đánh giá ban lãnh đạo của công ty.
Đối với các tài sản khác: Nghiên cứu các yếu tố cơ bản ảnh hưởng đến giá trị của chúng, ví dụ như chính sách tiền tệ đối với ngoại hối, hay cán cân cung-cầu đối với hàng hóa
Việc tự mình nghiên cứu sẽ giúp bạn có một niềm tin vững chắc vào quyết định của mình, không dễ dàng bị lung lay bởi những biến động ngắn hạn hay ý kiến của đám đông.
Một kế hoạch giao dịch là bản đồ chi tiết chỉ dẫn cho mọi hành động của bạn trên thị trường. Nó giúp loại bỏ cảm xúc và sự phỏng đoán ra khỏi quy trình. Một kế hoạch tốt nên bao gồm:
Tiêu chí vào lệnh: Những điều kiện cụ thể nào (dựa trên phân tích kỹ thuật hoặc cơ bản) phải được đáp ứng trước khi bạn mở một vị thế?
Mục tiêu lợi nhuận (Take Profit): Bạn sẽ chốt lời ở mức giá nào?
Lệnh dừng lỗ (Stop Loss): Bạn sẽ chấp nhận mức thua lỗ tối đa là bao nhiêu trước khi cắt lệnh?
Quy tắc quản lý vốn: Bạn sẽ mạo hiểm bao nhiêu phần trăm tài khoản cho mỗi giao dịch?
Khi đã có một kế hoạch, hãy cam kết tuân thủ nó một cách kỷ luật. Điều này sẽ ngăn bạn mua vào ở đỉnh vì hưng phấn hoặc bán ra ở đáy vì hoảng loạn theo đám đông.
Hãy tập thói quen trở thành một người hoài nghi mang tính xây dựng. Khi một luận điểm đầu tư trở nên phổ biến, thay vì chấp nhận nó một cách thụ động, hãy đặt ra những câu hỏi phản biện:
Tại sao mọi người lại tin vào điều này? Luận điểm này dựa trên những giả định nào?
Điều gì có thể xảy ra nếu những giả định đó sai?
Rủi ro lớn nhất của việc đi theo xu hướng này là gì?
Có góc nhìn nào khác mà đám đông đang bỏ qua không?
Theo nghiên cứu từ Đại học Leeds, chỉ cần một nhóm thiểu số 5% có niềm tin vững chắc đã có thể gây ảnh hưởng đến 95% còn lại trong đám đông. Bằng cách tư duy phản biện, bạn có thể trở thành một phần của nhóm thiểu số suy nghĩ độc lập thay vì bị cuốn theo số đông.
Herding bias hay hiệu ứng bầy đàn không phải là một điểm yếu cá nhân, mà là một đặc tính tâm lý cố hữu của con người, được hình thành qua hàng triệu năm tiến hóa. Tuy nhiên, trong lĩnh vực đầu tư tài chính, việc hành động theo bản năng này thường dẫn đến những kết quả không mong muốn, từ việc mua đỉnh bán đáy đến việc tham gia vào các bong bóng tài sản không bền vững.
Chìa khóa để vượt qua cạm bẫy tâm lý này không phải là việc chống lại nó một cách vô vọng, mà là nhận thức, thấu hiểu và xây dựng một quy trình ra quyết định có kỷ luật. Bằng cách cam kết thực hiện nghiên cứu độc lập, lập ra một kế hoạch giao dịch chi tiết và luôn duy trì tư duy phản biện, bạn có thể tách mình ra khỏi tiếng ồn của đám đông và tập trung vào những gì thực sự quan trọng: giá trị nội tại và tiềm năng dài hạn của tài sản.
Hành trình trở thành một nhà đầu tư thành công cũng là hành trình làm chủ chính bản thân mình. Hãy xem mỗi lần nhận ra mình đang có xu hướng đi theo đám đông là một cơ hội để duy trì sự tuân thủ nguyên tắc và sự độc lập trong suy nghĩ. Bằng cách đó, bạn không chỉ bảo vệ được tài sản của mình mà còn xây dựng được một nền tảng vững chắc cho sự thành công bền vững trên thị trường. Hãy bắt đầu hành trình này bằng cách giao dịch tại EBC một cách có kế hoạch và kỷ luật.
Tuyên bố miễn trừ trách nhiệm: Tài liệu này chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin chung và không nhằm mục đích (và cũng không nên được coi là) lời khuyên về tài chính, đầu tư hay các lĩnh vực khác để bạn có thể dựa vào. Không có ý kiến nào trong tài liệu này được coi là khuyến nghị từ EBC hoặc tác giả rằng bất kỳ khoản đầu tư, chứng khoán, giao dịch hay chiến lược đầu tư cụ thể nào phù hợp với bất kỳ cá nhân nào.
